Çocukluğumuzdaki oyuncaklar

Bir önceki "Anılara yolculuk" (Souvenirs d'enfance) gezimizde, gençlik günlerinde okuduğumuz kitaplara bir göz atmış, kitapların gelişmemize nasıl katkısı olduğunu incelemiştik. Şimdi, çocukluk günlerimizdeki oyuncakları saklandıkları sandıklardan çıkartalım mı ? Önceki seferlerde olduğu gibi, bir zaman tünelinden geçeceğiz; yaşımızın büyümesiyle, oyuncakların eğitici yönlerinin nasıl nitelik değiştirdiğini göreceğiz.
Hazırsanız, biz de (ben ve özgün fotoğraflar da) hazırız, birlikte yolculuğumuza başlayalım ...........
Okulumuz, öğretmenlerimiz, sosyal yaşantımız, kitaplarımız gibi, oyuncaklarımız da, bizim eğitmenimizdi; onlar bize fizik, kimya kurallarını öğretti, yetiştirdi, el becerilerimizi geliştirdi, yaratıcılığımızı artırdı.
Oyuncakların arasında, biz geleceğimizin dünyasını şekillendirdik !

Dönen tekerlekler ! Dönen her türlü tekerlek, biz çocukların ilgisini çok çekerdi. Yukarıdaki fotoğrafta, ağabeyimle birlikteyiz. Hangisinin ben olduğumu düşünüyorsunuz ? Tabii ki, yaya olan benim ! Birlikte Gülhane parkındayız. Ağabeyim, zamanın 3 tekerlekli bisikletinde, dimdik oturuyor. Benim elimde, yürüdükçe kanatlarını çırpan ve ses çıkartan bir kelebek var. Mekanizması fotoğrafta farkedilebiliyor. Bu resim, herhalde, 55 yıl kadar önce çekilmiş olmalı. İki düğmeli paltom (ne renkti acaba ?), bilekten bağlı pantolonumla, çok masum görünüyorum. Kanat çırpan kelebeğin arkasından çok hızlı mı koşturuyordum acaba ?

Çocukluğumuzun otomobilleri! İçine binebiliyordunuz. Ne motoru, ne pedalı vardı. Ayaklarınızla iterek yürütüyordunuz. Direksiyon ise, ön tekerlekleri yönlendiriyordu. Tamamen metalden yapılmıştı. Sonbahar günlerinde bindiğiniz zaman, ince pantolonunuz, sizi oturma yerinin soğuğundan koruyamazdı. Biraz daha ilerideki yıllarda, pedalla çalışan modelleri de geldi. Beyoğlu'ndaki Japon oyuncak mağazasının vitrinindeki "son model" arabaya imrenerek baktığımı hatırlıyorum. Akülü arabalar ? Rüyalarımızda bile yoktu.! İçine binebiliyordunuz. Ne motoru, ne pedalı vardı. Ayaklarınızla iterek yürütüyordunuz. Direksiyon ise, ön tekerlekleri yönlendiriyordu. Tamamen metalden yapılmıştı. Sonbahar günlerinde bindiğiniz zaman, ince pantolonunuz, sizi oturma yerinin soğuğundan koruyamazdı. Biraz daha ilerideki yıllarda, pedalla çalışan modelleri de geldi. Beyoğlu'ndaki Japon oyuncak mağazasının vitrinindeki "son model" arabaya imrenerek baktığımı hatırlıyorum. Akülü arabalar ? Rüyalarımızda bile yoktu.

Topaç ! Topaç oynamayan çocuk var mıdır ? Topaç ile kaytan ip, bir bütündü. Topaç, genellikle tahtadan olur, burnu aşınmasın diye, sivri bir metal çakılırdı. Topacı yerde döndürme süreniz, sizin ustalığınızı belli ederdi. Bazı arkadaşlarımız, uzmanı olmuş, topacı hiç yere eğilmeden, havadan atar hale gelmişlerdi. Günümüzde, modern topaçları görüyorum; plastikten yapılmış; içlerinde kurgulu bir mekanizma var; siz sadece tepedeki düğmeye basıyorsunuz; topaç takılı olduğu yerden kurtulup, yerde dönmeye başlıyor. Hiç bunun keyfi olur mu ? Topaç, el becerisi (déxtérité) gerektiriyordu.

Kumbara ! Aslında oyuncak değil ama, çocukluk günlerinde, mutlaka hepimizde olan kumbaralara da burada yer vermek gerekir. Bankaların armağanıydı. İş Bankası’nın kumbarası, parlak metalden olurdu. Altında, kilit mekanizması vardı. Yanılmıyorsam, anahtarı ailemizde olmazdı. Açtırmak için bankaya gitmeliydiniz. Benim hatırladığım kumbaraların para atma yeri, üstte olurdu. Kumbarayı ters çevirerek sallayıp, içindeki demir paraları geri almaya çalışmayalım diye, para atılan giriş yerinde, küçük metal parçalardan kapan olurdu. Paranın içeri girmesine izin verir, dışarı asla bırakmazdı.

Kurşun askerler ! O günlerde, kurşun askerlerimizle oynamayı pek severdik. Kurşun, bugün, hem kimyevi sakıncaları, hem de yüksek maliyetleri nedeniyle oyuncaklarda kullanılmıyor. Bizim ise kurşun askerlerimiz vardı. Kurşun askerler tek renk olurdu. Renkleri parlaktı. Mor gibi, yeşil gibi renkleri olabilirdi. Figürlerin çizgileri çok net değildi. Bir sakıncaları da, tüfek, kılıç gibi aksamlarının, kurşunun yumuşak olması nedeniyle, eğrilebilmeleriydi. Bir çok kurşun askeriniz olduğunda, onları belli bir düzene göre dizmesi, savaştırması, yastıklardan dağ yapılması, kutuların, kitapların kale gibi kullanılması oyununuzu renklendirirdi.

Plastik figürler yaşantımıza çok sonra girdi. Burada sizlerle bir anımı paylaşmak istiyorum. İlk okuldaydık. Ortaköy'deydik. Seneyi anımsamıyorum. 4cü sınıfta olmuş olalım. Bir arkadaşımın annesi, oğluna, yurt dışından, bir tane küçük plastik dalgıç-adam (scaphandre) getirmişti. O oyuncağı görünce, adeta şok geçirdim. Yüzünün kıvrımları, dalgıç elbisesinin ayrıntıları o kadar netti ki ! Kaşı, gözü, burnu vardı. Adeta, canlı minik bir insandı. O güne kadar, bu kadar ince işçilik görmemiştim. Arkadaşımla beraber (kimdi acaba ?) dalgıç-adam'ın beline ince bir ip bağladık; kenardaki parmaklıklardan, dalgıç-adam'ımızı boğazın sularına sallandırdık. Bu dalgıç-adam beni öylesine etkilemiş olmalı ki, bugün bile, yüzünün ciddi ifadesi, gözlerimin önünde.



İşte sizi saatlerce oyalayabilecek bir oyuncak: Mızıka ! Mızıka'ya oyuncak mı diyelim ? Haydi öyle olsun. Çalmasını ister bilelim, ister bilmeyelim, hepimizin bir mızıkası vardı. Kimse, kimsenin mızıkasını çalmazdı. Herkes, kendi mızıkasını çalardı. Cebinizde taşırken, kirlenmesin, tozlanmasın diye, mızıkalar, kutusuna konurdu. Benim, müzik bilgim oldukça zayıftır (yoktur diyemedim). Mızıka ile çok güzel melodiler çalan arkadaşlarıma imrenirdim. Mızıkalar, büyüklerin size alabileceği ya da arkadaşınıza doğum gününde verebileceğiniz en güzel hediyelerden biriydi. Mızıkanın biraz ileri boyutu, akordeondu. Ben akordeon melodilerini oldum olası severdim. Bir akordeonumun olmasını Çok istedim. Büyüklerim almadılar. Nedenini sordum. Müzikle uğraşanların, çok duygusal yetiştiklerini söylediler.
  

Biz çocukları, hayal dünyasına götüren diğer bir oyuncak: Kaleidoskop (caleidoscope). Basit, ucuz, pratik, kolay kullanımlı ama, harika bir oyuncak. Yuvarlak bir tüpün, bir tarafından bakıyorsunuz. Diğer tarafını ışığa doğru çeviriyorsunuz. Orada, (herhalde) iki cam arasında, küçük, şekilli, renkli kağıt parçalar var. Tüp boyunca da, üçgen şeklinde (prizmatik) aynalar var. Siz, kaleidoskopu çevirdikçe, hepsi birbirinden güzel, hepsi birbirinden değişik, binlerce şekil çıkıyor. Seçenekler, neredeyse sonsuz. Kaleidoskopa saatlerce bakmaya doyamazdık.

İşte harika bir oyuncak daha. Hepinizin oynadığına, kendim kadar eminim. Hem de bize fizik kurallarını, oynayarak öğreten bir oyuncak. Buharlı gemi. Nasıl çalıştığını bir kere daha hatırlayalım. Tenekeden yapılmış bir gövdesi var. Üstteki güvertenin altında, su doldurabileceğiniz bir depo bulunuyor. O depoya, öndeki delikten (genellikle şırıngayla) su dolduruyorsunuz. Su deposundan çıkan iki küçük boru, tabanından dolaşarak, geminin arka tarafına gidiyor. Gemiyi çalıştırmak için bir araca daha ihtiyacınız var (fotoğrafta görülmüyor) : şamdan tipinde küçük bir mum. Önce, su deposunu dolduruyorsunuz; sonra mumu yakıp, geminin içine, su deposunun altına doğru sürüyorsunuz; gemiyi, banyo küvetine (ya da su dolu bir leğene) yavaşça bırakıyorsunuz; arkada (olmuş olması gereken) dümeni de istediğiniz yöne doğru kıvırıyorsunuz. Depodaki su ısındıkça buharlaşıyor; iki ince borudan dışarı çıkarak, geminin suda hareket etmesini sağlıyor. Bir yandan da "pıt, pıt, pıt" diye ses çıkarıyor. Şimdi soruyorum size; bu düzenek, günümüzdeki feribot sistemi değil de nedir ?

İşte, her biri, kolleksiyon parçası niteliği taşıyan metal oyuncaklarımız. Hepsi özenle yapılmıştı. Otomobillerde, kamyonlarda, itfaiyelerde, bütün ayrıntılar bulunurdu. Tankların, lastikten paletleri olurdu. Bu oyuncaklarda, şoför koltuğu, oturma koltukları bulunur ama, hiç oturan insan olmazdı. Birçok aksamları hareketliydi. Direksiyonu çevirebilirdiniz, kapılarını açıp kapatabilirdiniz, bazılarında motor bölmesine bile bakabilirdiniz. Halının üzerine yere yatıp, bir elinizle, otobüsü gözlerinize doğru yürüttüğünüzde (kendinize doğru çektiğinizde), otobüs, neredeyse, gerçek boyutuna ulaşır, sahici olurdu. İşte, her biri, kolleksiyon parçası niteliği taşıyan metal oyuncaklarımız. Hepsi özenle yapılmıştı. Otomobillerde, kamyonlarda, itfaiyelerde, bütün ayrıntılar bulunurdu. Tankların, lastikten paletleri olurdu. Bu oyuncaklarda, şoför koltuğu, oturma koltukları bulunur ama, hiç oturan insan olmazdı. Birçok aksamları hareketliydi. Direksiyonu çevirebilirdiniz, kapılarını açıp kapatabilirdiniz, bazılarında motor bölmesine bile bakabilirdiniz. Halının üzerine yere yatıp, bir elinizle, otobüsü gözlerinize doğru yürüttüğünüzde (kendinize doğru çektiğinizde), otobüs, neredeyse, gerçek boyutuna ulaşır, sahici olurdu.

Bilya ya da misket (çocukluk dilimizle cicoz) oynamayanımız var mı ? Bilya, en sevdiğimiz oyuncaklardandı. Artık ona oyuncak diyebilir miyiz bilmiyorum, oyun arkadaşımızdı diyelim. Ortaköy'de, şimdi Üniversite binasının bulunduğu terasta, bir kum havuzumuz vardı. Hem o kum havuzunda, hem de onu çevreleyen toprak sahada, bilya ile çeşitli oyunlar oynardık. Bilya maçlarında, yenilen oyuncunun bilyası "yutulurdu".

Ana binanın zemin katında, yemekhanelerin karşısında, ön bölüme yakın bir yerde, "oyun odamız" vardı (oyuncak demiyorum). Orada, satranç ve damanın yanında, el ve zihin becerileri isteyen çeşitli oyunlar bulunurdu. Ben, demir bir bilyayı, deliklere düşürmeden, kavisli bir çizgi üzerinde yürüten oyunu çok severdim. Yaklaşık 10 cm yüksekliğindeki tahta bir kutunun üzerinde, yandaki iki ayrı döndürgeç ile, düz bir zemin, üç eksende eğilir, üzerindeki metal bilya hareket ettirilirdi. Başka ne oyunlar vardı, fazla anımsamıyorum. Oyun odasını hatırlayanlarınız var mı ?

Sanatsal ve kolleksiyon değerleri tartışılmayacak oyuncaklarımızın yanında, bir de harcıalem (günlük) oyuncaklarımız vardı. Bu oyuncaklarda, tüm ayrıntılar bulunmazdı. Genellikle, birleştirilmiş bir-iki metal (teneke) parçadan oluşurlardı. Parçaların birleşme yerlerinde, küçük kulakçıklar olur, bu kulakçıklar, parçalar birleştikten sonra, ters yöne doğru kıvrılırlardı. Bazen de, bu kulakçıklar, sağa sola kaymamaları için bir rondelanın içinden geçerlerdi. Teneke otomobillerin, tekerlekleri bile metalden olurdu. Motorları, aynaları, farları olmazdı. Bütün ayrıntılar, üzerlerindeki resimle sağlanırdı. Onları, yere ya da masaya sürterek oynardınız. Bu oyuncakların, kendilerine has kokuları olurdu. Boyaları mı kokardı acaba ? Ben en çok, teneke motorsikletimi severdim. Rengi kırmızıydı. Üzerindeki sürücünün özel rüzgar gözlükleri vardı. Devrilmemesi için, yanlarında da, iki küçük desteği vardı.

Oyuncakların kendi kadar, oyuncak kitapları, katalogları, hatta kutuları da ilgimizi çekerdi. Kutuları elimizden bırakmazdık. Üzerlerinde, o serinin diğer modelleri, kataloglarda, o markanın diğer oyuncakları olurdu. Hepsine ayrı, ayrı bakardık. Zaman, zaman, elimize Quelle gibi, 5-6 cm kalınlığında mektupla satış katalogları geçerse, doğrudan oyuncak sayfalarını çevirirdik. Oyuncak kutularının bir işlevi de, o oyuncağın, nasıl yapılacağına, nasıl oynanacağına dair ipuçları içermesiydi. Oyuncak katalogları, oyuncak kadar hoşa giden bir hediyeydi.

Oyuncak tren hepimizin hayaliydi, en sevdiği oyuncağıydı. Bugün büyüklerin, model tren kulüpleri kurduğunu biliyoruz. Trenler, ne kadar gerçeklerine benzerlerse, oynaması o kadar keyifli olurdu. Raylar, gerçek raylara benzerdi. Rayların arasında, taş döşenmiş gibi bir görüntü olurdu. Tren, mutlaka tünelden geçmeliydi. Tünelden geçmeyen tren, tren sayılmazdı. Eğer tüneliniz yoksa, sert kapaklı bir kitabı açarak, rayların üzerine koyar, tünel yapardınız. Trenlerde, hem yolcu vagonu, hem de yük vagonu olurdu. Yük vagonlarına, oyuncaklardan birini, örneğin bir tahta parçasını yükler, trenin onu taşımasını seyrederdik. Marklin, en iyi oyuncak tren markasıydı. Oynamasak bilse, güzel bir lokomotifi elimize alıp, saatlerce, saatlerce, saatlerce incelerdik, seyrederdik.

LEGO yaşantımıza girmeden çok önce, biz Meccano ile oynardık. Çocuklar, Meccano ile kendi dünyalarını yaratırdı. Meccano bir oyuncak markası olmasına rağmen, biz onu, mekanik olarak birleştirilen oyuncaklar olarak tanırdık. Kutunun içinden, birleştirilecek metal parçalar ve bir kılavuz kitap çıkardı. Gerisi size kalmıştı. Mekanik mühendisliğinin temelleri belki de Meccano oyuncaklarıyla atılmıştı. Yaptığınız her araç, mekanik olarak çalışabilirdi. Vinçlerle, küçük ağırlıkları kaldırabilirdiniz.

Majorette, belkide hepimizin ezbere bildiği bir oyuncak otomobil markası. Otomobillerin bir de boyutları olurdu. En küçükleri 1/63 boyutuydu. 1/58, 1/32, 1/24 diye devam ederdi. Arabalarla oynarken, motor sesi, viraj alma sesi, fren sesi, korna sesi, bazen de çarpışma sesi çıkarmak adettendi. Otomobilleri, gerçekten çarpıştırmazdık. Oyuncaklar, kolay alınmıyordu. Kıymetini bilmek lazımdı. Oynadıktan sonra kaldırırken de, atılmazdı. Usulca yerleştirilirdi.

İşte deneysel oyuncaklardan biri daha : Mors alfabesi (Morse code). İki kişilik bir oyundu. Aradaki kabloyu açarak, iki arkadaş, uzak köşelere otururduk. Önümüzdeki göstergede, A'nın bir kısa-bir uzun, M'nin iki uzun olduğunu görürdük. Birimiz, uçan dairenin içinde, diğerimiz, uzay üssünde olurduk. Mors alfabesiyle konuşurduk. Mikroskop başta olmak üzere, daha birçok deneysel, oyuncak vardı. Bütün bu oyuncakların, gelişmemize büyük katkısı olduğunu sanıyorum.

Siz hiç model uçak yaptınız mı ? Harika bir şeydir ! Biz yaptık. Bir kutu içerisinden, uzun, ince, çıtalar çıkar. Bir de plan vardır. Plana 1/1 ölçüsünde uyarak, çıtaları keser, Uhu ya da benzeri bir yapışkanla birleştirir, kurumasını beklersiniz. Yavaş, yavaş, gövde ve kanatlar ortaya çıkar. Sabırlı olmak gerekir. Bir günde bitmeyebilir. Gövdenin kuyruk kısmındaki, soru işareti şeklindeki çengele, uzun bir lastiği takarsınız. Burun kısmında, tahta pervanenin arkasında da, aynı kancadan vardır. Lastiğin diğer ucunu da, pervanenin arkasındaki kancaya takarsınız. Sonra, kanatları, gövdeye geçirir, hepsinin üzerini, ince kağıtla kaplarsınız. Artık model uçağınız hazırdır. Şimdi, size, açık bir alana çıkmak kalır. Hemen ekleyelim, gövdenin altında, dönen tekerleklerin takıldığı bir tel (ayaklar), kuyruk kısmında ise, tekerleği olmayan, ucu kıvrık bir tel bulunur, kızak görevi görür. Açık alanda, uçağı bir elinizde tutarken, diğer elinizle, pervaneyi döndürürsünüz. Böylece, arkasındaki lastik kurulmuş olur. Lastik, iyice gerilince, uçağınız uçmaya hazırdır. Elinizi havaya iyice kaldırır, uçağı hafifçe iterek bırakırsınız. Kurulmuş lastiğin boşalmasıyla, pervane dönmeye başlar. Bütün aksamı, plana uygun bir şekilde yaptıysanız, uçağınız havada süzülür. Yere inerken düşme ve bir taraflarını kırma olasılığı çoktur. Olsun, siz bir araç yaratmış, ona hayat vermiş, canlı olduğunu da görmüşsününüzdür. Keyfinize diyecek yoktur. Kendinizi Leonardo da Vinci gibi hissedersiniz.
Pervaneli model uçak, en yararlı oyuncaklardan biriydi.



Çocukluğumuzda, mobilya, mutfak eşyası ve benzeri oyuncakların büyük bir bölümü, asıllarının minyatürü gibiydi. Neredeyse, aynı malzemeden yapılırdı. Fincan ve tabaklarımız porselendendi. Tencere, tava, çaydanlık, kahve cezvemiz de bakırdandı. Kuzine, neredeyse, gerçeği gibiydi. Mobilyalarımız ise, gerçek tahtadandı. Onlarla oynaması çok keyifli olurdu. Şimdi, neredeyse, bu oyuncakların hepsi, plastik ya da polyesterden yapılıyor. Aynı keyfi veriyor mu, bilmiyorum.

 

Bu fotoğrafı, bizi izleyen "ablalarımız", eşlerimiz için özel olarak ekledim. Onları da hiçbir zaman unutmadığımızı göstermek istedim. Oyuncak ayılarla genelde, kız olsun, erkek olsun, bütün çocuklar oynardı. Pek de şirin olurlardı. Günümüzde, gençler, el çantalarının kenarına maskot hayvanlar asıyorlar. Eski günlere özlem mi dersiniz ?

Okulumuz, öğretmenlerimiz, sosyal yaşantımız, kitaplarımız gibi, oyuncaklarımız da, bizi eğitti, fizik kurallarını öğretti, yetiştirdi, el becerilerimizi geliştirdi, yaratıcılığımızı artırdı.

Oyuncakların arasında, biz geleceğimizin dünyasını şekillendirdik!

Dilerim, içinizdeki çocuk hiç yaşlanmasın !

* * * * * * * * *
Bugünkü sohbetimizin de sonuna geldik. Bugün, çocukluğumuzdaki oyuncaklara bir göz attık. Oynadığımız bütün oyuncaklara bakabildik mi ? Böyle bir iddiamız yoktu. Amacımız, sadece çocukluk yaşantımızdan bir kesit sunmaktı. Daha 3 boyutlu wiew master'e bile bakamadık. Tahta küplerin, oyun hamurlarının, renkli boyama kalemlerinin yanına bile yaklaşamadık. Buna ne vaktimiz yeterdi, ne de kısacık bir mesajdaki yerimiz. Biz, burada sizlerle yalnız biraz sohbet etmek istedik.