Çocukluğumuzdaki kitaplar

Bir önceki "Anılara yolculuk" (Souvenirs d'enfance) gezimizde, okulumuzun içerisinde kısa bir tur atmış, orada yaşadığımız günleri anımsamıştık. Şimdi, çocukluk günlerinde okuduğumuz kitaplara bir göz atmak ister misiniz ? Önceki seferlerde olduğu gibi, bir zaman tünelinden geçeceğiz; yaşımızın büyümesiyle, kitapların nasıl nitelik değiştirdiğini göreceğiz, zaman, zaman 1700'lü, evet, 1700'lü yıllara kadar geçmişe gideceğiz. Hazırsanız, biz de (ben ve özgün fotoğraflar da) hazırız, birlikte yolculuğumuza başlayalım ...
Kitap bizim her şeyimizdi !

Le Petit Prince, Saint Exupery

Evet, "Kitap bizim her şeyimizdi !" Kitap, bizim arkadaşımızdı, sırdaşımızdı, öğretmenimizdi, armağanımızdı, dostumuzdu, hayallerimizdi, kıymetlimizdi, servetimizdi, zenginliğimizdi ! Biz, kitapsız olmazdık. Biz, kitapla büyüdük. Biz çok kitap okuduk.

Ortaköy'deki ilk okulumuzda, hep birlikte, bir sınıf dergisine abone olmuştuk. Pazartesi günleri, Türkçe öğretmenimiz, sınıfa bir koliyle girer, kolinin paketini kürsüde açar, içinden çıkan haftalık dergileri, teker, teker hepimize dağıtırdı. O dergileri heyecanla beklerdik. Dağıtıldığı hafta, o derginin içindeki konular işlenirdi. Derginin adı neydi ? Hiç hatırlamıyorum. Hatırlayanınız var mı ? Hadi, biz adına 4cü Sınıf Dergisi diyelim. Derginin son sayfasında, arka kapağında, bir çizgi serüven olurdu. İki çocuğun (Cin ile Can'ın), mermi şeklindeki bir uçan araca binip, yer altındaki labirent gibi tünellerde bir şeyler kovaladıklarını hatırlıyorum. O sayfa renkli olurdu. Macera yarım kaldığı için, "arkası yarın" dizilerinde olduğu gibi, gelecek dergiye kadar, neler olacağını gerçekten merak ederdik. Derginin içinde, şimdi okullarda okutulduğunu sanmadığım "kış hazırlıkları, turşu yapıyoruz, ..." gibi bölümler vardı. Babam, yıl sonunda, bu dergileri ciltletmişti. Sonra, o ciltler, kayboldu.

Yanımızda, çantamızda, evimizde, daima kolay okunabilen ince kitaplar bulunurdu. Bu kitaplarda sıra numarası bulunurdu. Bunları numaralarına göre biriktirmek, bize özel bir zevk ve eğlence verirdi. Küçük sınıflarda, okuduğumuz kitaplar, yanlış hatırlamıyorsam, daha çok kare şeklindeydi. Karton kapaklı olurlardı. Onları çok severdim. İlk okulun sonlarına yaklaştığımızda, kitapların da boyu büyümüştü. A4 formatına erişmişlerdi. Çoğunlukla samanlı kağıda basılırlardı. Derslerden artan zamanlarda, bu kitapları okumaktan zevk alırdık. 5ci sınıfta, derslerimiz çok ağırdı (!). Kitap okumaya zamanımız az olurdu. Ne var ki, zamanımız ne kadar az olursa olsun, o zamanların bir numaralı dergisi, Doğan Kardeş dergilerini okumaya her zaman vaktimiz vardı.

1950

İlk okulun birinci sınıfının yarısından itibaren fransızcayı sökmüştük. Nasıl olmasın ki ? Daha "anne" demeden, "maman" demeyi öğrenmiştik. Büyüklerimiz bize fransızca kitaplar da alırlardı. Bunun için, genellikle Tünel'deki Hachette kitabevine giderlerdi. Fransızca kitaplar, biraz daha renkli olurdu. İlk okul 1ci sınıf ders kitabım "Panpan et Zizi", hala kütüphanemde durur. Bir de "Mon Premier Larousse"u çok severdim. Mon Premier Larousse, kalındı, sert kapaklıydı, kapağı cilalıydı, içindeki resmiler çok güzeldi. Mon Premier Larousse'um, sonradan kayboldu ama, yaklaşık 15 yıl kadar önce, aynısını görünce, hiç düşünmeden aldım. Şimdi, özenle koruyorum.

Robinson Crusoé, Hachette

Robinson Crusoé'nin ilk baskısı, 1719, Londra

Dünya'dan Ay'a seyahat, Jules Vernes

Voyages extraordinaires, Jules Verne Aya seyahat, Jules Vernes

İşte Jules Vernes ! Siz deyin Denizler Altında 20.000 Fersah, 80 günde Devr-i Alem, ben diyeyim Esrarlı Ada, Dünyanın Merkezine Yolculuk, Jules Verne'nin bütün kitaplarını satın almış, yutarcasına okumuş, kütüphanemize koymuştuk. Sonra da birbirimize sormuştuk. Bu yazılanlar olabilir mi acaba ? 1950'li yıllarda, değil aya gitmeyi, füze ile uzaya çıkmayı bile hayal edemezdik.

16 Temmuz 1969 gününü hiç unutmam. 22 yaşındaydım. Üniversitenin üçüncü sınıfının yaz tatilindeydim. Akrabalarımızın yanında, Güllük'teydik. Gece ilerlemişti. Saat 22.00 civarı olmalıydı. Hava oldukça sıcaktı. Yıldızlar pırıl pırıldı. Deniz kenarında, tahta bir iskelenin üzerine oturmuş, ayaklarımızı denize doğru sallandırmıştık.Transistorlu bir radyodan, spikerin heyecanla anlattıklarını dinliyorduk. İnsanoğlu aya ilk defa aya ayak basacaktı. Başımız gökyüzüne donuktu. Gözlerimiz aya sabitlenmişti. Neil Armonstrog, Edwin Aldrin, Michael Collins'le birlikte, Apollo 11'in içindeydik. Hiçbir şey görmüyorduk ama, olsun, gözümüzü kırpmadan aya bakıyorduk. Spiker anlatıyordu. Biz bakıyorduk. Ay örümceği, Huzur denizine indi. Nefeslerimiz tuttuk. Neil Armstrong ilk adımını attı. Tüylerimizin diken, diken olduğunu hatırlıyorum. Tarihi bir gün yaşıyorduk. Neil Armstrong, kendi için küçük, insanlık için büyük bir adım atmıştı. Bütün bu süre içerisinde, okuduğum kitaplar hiç aklımdan çıkmıyordu. Jules Verne'nin hayali gerçek olmuştu !

Les misérables, Victor Hugo (1802-1885), kitabın ilk baskısı

 Les Misérables ! Ne büyük eser ! Her bir satırı, inanılmaz güzellikte sözcüklerle dolu, adeta oya gibi işlenmiş. Kitabı okuduğumuzda, daha Jean Gabin'li film çevrilmemişti. Film, lise sonlara doğru geldiğinde, hemen Atlas sinemasına koştuk. Romanı bir kere daha yaşadık. Cosette için ağladık. Jean Valjean'ın büyüklüğünü takdir ettik. Javert'e, hem roman boyu, hem film boyu kızdık, köpürdük. Javert, Jean Valjean'ın daha merhametli olduğunu, yıkılmaz sandığı kendi adalet prensiplerinin darmadağan olduğunu görüp, kendini azgın Seine nehrinin sularına atarak intihar edince, rahatladık. Sefiller, gerçekten, okul yıllarında okuduğumuz, hem anlatımı, hem de konusu en güzel eserlerden biriydi.

Les pionniers de l'espérance, 1947 Mandrake

Yaşantımız, bir bölümde, edebi eserlerle devam ederken, diğer bölümde de, çizgi romanlarla renkleniyordu. Neler yoktu, o çizgi romanlar arasında ! Pekos Bill, şimdi, çok gerilerde kaldı. Vak vak Amca, Üç Küçük Domuzcuklar ve diğerleri daha ilk günlerden yaşantımıza girmişti.
Bir açıdan, ağabeyimle ben, çok şanslıydık. Cağaloğlu'ndaki evimizin tam karşısında bir gazete bayii vardı. Doktor olan babam, hastalandığı zaman, o bayiiyi tedavi etmişti. Ücret almamıştı. Bayii de bu iyiliğe karşılık vermek istiyordu. Babam, her cumartesi günü, bayiideki çizgi romanların hepsini ödünç alır, bize getirirdi. Sayfaları "yırtmadan" okumamızı isterdi. Okuduktan sonra, dergileri iade edecektik. O zamanlar, fasiküllerin arası açılmamış olurdu. Fasikülleri yırtmadan itina ile açınca, bir gazete sayfası büyüklüğüne gelirdi. Bazı sayfalar ters, bazıları baş aşağı olurdu. Sayfa numaralarını takip ederek, bütün dergileri okurduk. Akşama doğru, babam, dergileri geri götürür, teşekkür ederdi. Ağabeyimle ben, dergi cennetinde büyüdük.

Superman; Clark Kent

Daha ilk sayısının, ilk sayfasından itibaren, Superman, hayallerimizi süslemişti. Asıl adının Kal-el olduğunu, halkın arasında kalın siyah gözlüklü gazeteci Clark Kent olarak dolaştığını biliyorduk. Biz biliyorduk ama, sevgilisi Lois Lane bilmiyordu. Superman çok iyi bir insandı. Herkese yardım ediyordu. Çoğu zaman da, dünyayı büyük felaketlerden kurtarıyordu. Düşmanları onun gücünü ancak bir şekilde durdurabilirlerdi: kriptonit taşı. Buna karşın Superman’in (dolayısıyla bizlerin) büyük güçleri vardı. Çizgi romanı okurken, biz de onun gibi, cisimlerin içini, dışını görebilir, uzak cisimlere zoom yapıp yaklaştırabilir, atom küçüklüğündeki cisimleri görebilir, gereğinde gözlerimizden yakıcı ışınlar çıkartabilir, karanlıktaki nesneleri görebilir, dünyanın herhangi bir yerindeki sesi işitebilir, bütün hayvan ve insan konuşmalarını karnımızdan taklit edebilir, istediğimiz zaman başkalarını hipnotize edebilir, fiziksel bütün zorluklara rahatlıkla dayanabilir, 100 ton ağırlığındaki bir yükü kolaylıkla kaldırabilir, flash gibi inanılmaz hızla hareket edebilir, güneşteki solar enerjiyi emebilir, zehir ve hastalıklardan hiç etkilenmezdik. Çizgi romanı okuduğumuz kısacık bir süre için bile olsa, bizim yaşımızdaki bir çocuk için, bundan daha güzel ne olabilir ki !

Davy Crockett sur la piste brulée, 1970

Davy Crockett'in maceralarıyla Amerika'ya kadar uzandık, kızılderililerle tanıştık. Biz, Amerika'yı ilk önce, çizgi romanlardan öğrendik. Onların kültürleri bizimkinden oldukça farklıydı. Kızılderililer, genelde mert insanlardı. Az ve öz konuşurlardı. Biz de onlar gibi, sağ elimizi havaya kaldırıp "Hugh" derdik. Soluk benizliler, onlara karşı çok acımasız olurdu. Durmadan hücum ederlerdi. O zaman da, kızılderililer çaresiz kalır, savaş baltalarını topraktan çıkartırlardı. Teneffüste ya da yaz tatilinde oynadığımız oyunların bazılarında, onları taklit eder, elimizi ağzımızın üzerinde titreterek "oyaooo" gibi sesler çıkarır, bulursak, ince dal ve iplerle ok ve yay yapar, kızılderili olurduk. Bazen de, sağ elimizin başparmağını kaldırır, işaret ve orta parmağımızı birleştirerek uzatır, diğer iki parmağımızı katlar, elimizle tabanca yapar, "cuvvv" "cuvvv" diyerek, Ranger'ler gibi ateş ederdik.

Spirou et Fantasio

Spirou ve Fantasio, bizi bilmediğimiz (aslında belki de dünyada olmayan) ülkelere götürürlerdi. Marsuplami'nin gerçek olup olmadığını bilmiyorduk, ama çok sevimli bir hayvandı. Keşke, bizim evde de olsaydı. Yılbaşı hediyesi olarak, büyüklerim bana, Spirou cildi (Album Spirou) aldıklarında çok mutlu olurdum. Hiç acele etmeden, her resmin, her hareketin, her sözcüğün, her karenin tadını çıkara, çıkara okurdum. Bitince, bir kere daha okurdum. Çizgi romanlar bize, bilmediğimiz bir şeyi daha öğretmişti. Her hareketin, günlük hayatta farkında olmadığımız bir sesi olurdu. Bir taş "dong" diye düşer, bir kurşun "ziiiiiing" diye gider, suya düşen taş "splashhhh" diye ses çıkarır, ayağınız bir yere takıldığı zaman "waoooooohhhh" diye bağırır, yıkanırken sabun elinizden "zwiiipp" diye kayar, telefon "driiiiiiinnng" diye çalardı. Bugün ben, sevindiğim zaman, hemen "yipppuuuuuuuuuuu !" derim.

İşte muhteşem üçlü: Red Kit (Lucky Luke), Tenten (Tintin) ve Asterix. Bence, bu seriler, çizgi roman klasiği olmalı. Her birinin, fransızca baskılarının, bütün ciltlerini almıştık. Bu ciltler, mutlaka sert kapaklı olmalıydı. Günümüzde, aynı kitapların ince karton kapaklılarını görünce, aynı keyfi almayacağımızı düşünüyorum. Hangi seriyi daha çok severdik ? Hiç böyle soru olur mu ? Hepsinin yeri ayrıydı. Hepsi eşitti. Hepsi lezzetliydi.
Biraz daha derin düşünecek olursak, bu kitaplar, biraz da bizim rehberimizdi; davranış bilimleri öğretmenlerimizdi. Ne Red Kit, ne Tenten, ne Asterix hiç yalan söylemezlerdi, her an yardıma hazırlardı, sigara içmezlerdi, korku akıllarından bile geçmezdi, cesaretleri bize örnek olurdu. Red Kit'in atı Düldül, Dalton'ların köpeği Rintintin, bize hayvanları sevdirmişti. Asterix ve Hopdediks arasındaki bağlılık, bize arkadaşlığı öğretmişti. Capitaine Haddock'un Mille Millions de Milles Sabords, Bande de Bachi-Bouzouks, Accapareurs, Amphitryon, Anacoluthe, Analphabète, Antropophage, Antropopiètique, Arlequin, Astronaute d'eau douce, Aztèques, Bande de brutes, Bande de canaques, Bande d'ectoplasmes de tonnere de Brest, Bande de zapotèques, Bougre de petit cornichon, Bougre d'olibrus, Cercopithèque, Cyrano à 4 pattes, Ectoplasme, Jus de réglisse, Marins d'eau douce, Moules à gaufres, Olibrus, Tchouck-tchouck-nougat, Tonnere de Brest, Zoulous .... küfürleri, fazla anlamasak da, bizleri çok güldürürdü. Çok sevimliydi, sempatikti.
Tenten ile birlikte, dünyanın bütün ülkelerini dolaştık; Tibet'e, Amerika'ya, Kongo'ya, firavunların diyarı Mısır'a, Japonya'ya, Kara ada'ya, Sahra çöllerine, Azteklerin ülkesine, hatta Ay'a bile gittik. Le trésor du Rachkmam le Rouge'da, Profesor Tournesol'un tek kişilik denizaltısına binip, okyanusların altında dolaştık.
Bu üçlünün (Tenten, Asterix, Red Kit) benim için değerini bilen kızım, geçtiğimiz günlerde, bu çizgi romanların, fransızca DVD'lerini armağan etti. Tüm seriyi, sakin bir ortamda, kulaklıkla dinlemek, bana çok ama çok keyif verdi.

Tom Miks

 Tom Miks ve Teksas, elimizden düşürmediğimiz çizgi romanlardı. Buna karşın, az önce, yukarıda incelediğimiz çizgi romanlardan farklı karakterleri vardı. Her şeyden önce, Tom Miks ve Teksas, siyah beyazdı. Tenten ya da Red Kit gibi, hiç renkli olmamışlardı. Günün birinde, Tom Miks renkli olarak yayınlansaydı, herhalde çok şaşırırdık. Tom Miks ve Teksas'ı Türkçe okurduk. Fransızca hiç yayınlanmamışlardı. Bir diğer özellikleri ise, öğretmenlerimizin, Tom Miks ve Teksas'tan pek hoşlanmamasıydı. Nedendir bilinmez, bizi Tom Miks ve Teksas okurken görmek istemezlerdi. Oysa, onlar da bizim kahramanımızdı. Hangimiz Çelik Blek kadar atik olmak istemezdik ? Çilli arkadaşı Rodi, şirin mi şirindi. Tom Miks de her şeyin üstesinden gelirdi ama Konyakçı ve Doktor Sallaso olmasaydı, bazı zorlukların altından nasıl kalkabileceğini düşünürdük. O günlerde, bu dergiler, haftalık olarak yayınlanırdı. Daha sonra, ciltli olarak da satılmaya başlandı. Haftalık dergilerin bir özelliği de "tam macera" olmamalarıydı. Başka bir deyimle, son sayfanın son karesi, bizi hep heyecan içinde bırakırdı. O günlerde okuduğum bir derginin son sayfasında, Tom Miks, kızılderililer tarafından büyülenmiş, hipnotize olmuş bir şekilde, soğuk ve karlı bir günde, bir kayalıkta ilerliyordu ...... Bugün bile, o maceranın devamını merak ederim. Zaman, zaman sahaflarda rastladığım eski Tom Miks sayılarının ilk sayfalarına bakar, Tom Miks'i bıraktığım yerde bulmayı umar, karlı kayalıklarda ilerleyen sahnelerin devamını ararım.

Moby Dick, Hachette

Uzak denizlerde, ıssız adalarda, fırtınalı sularda geçen serüvenler bizi her zaman heyecanlandırırdı. Moby Dick de bunlardan biriydi. Moby Dick ile sonunu bilemediğimiz bir yolculuğa çıkmıştık. Essex gemisiyle önce, İspanya'ya, sonra Batı Afrika kıyılarına yöneldik. Rota değiştirip Güney Amerika'ya yelken açtık. Balina avlayarak, tehlikeli Ateş adasını ve Horn burnunu geçtik. Büyük okyanusa açıldık. Galapagos adalarına ulaştık. Kaptan George Pollard'ın intikam savaşında, biz, okyanusların beyaz devi Moby Dick'ten yanaydık. Moby Dick, bir macera romanından öte, felsefi anlamlar taşıyordu. Felsefeyi, insan ruhundaki fırtınaları, biraz da Moby Dick romanından öğrendik.

Dedektif Nik ve uşak Desmond

Arsen Lupin ile, Dedektif Nik (orijinal adıyla Rip Kirby, ilk adıyla Nat Pinkerton) ile, Agatha Christie ile, Sherlock Holmes ile hepimiz hafiye kesilmiştik. Artık, en küçük ip uçlarını değerlendirmesini biliyorduk. Bir polisiye romanı daha okumadan, katilin, hizmetçi olacağından şüpheleniyorduk. Bu romanlar bize "sceptique" (şüpheci) olmayı öğretti. Flash Gordon (Baytekin), Jungle Jim, Secret Agent X-9 diğer kahramanlarımızdı. Sinemalarda Sean Connery, James Bond 007 karakteri olarak karşımıza çıkmadan çok önce, biz polisiye maceralarının inceliklerini bilir olmuştuk.

Encylopedie Visuelle des Animaux

Büyük boy, kalın, kuşe kağıtlı, renkli ansiklopediler, çok pahalı olurdu. Harçlıklarımız onları almaya yetmezdi. Buna karşın, Beyoğlu binamızın ikinci katındaki kütüphanede bir çoğu bulunurdu. Öğle paydoslarındaki kısa sürede, onları seçer, sessiz ve sakin kütüphane ortamında, incelerdik. Kütüphane, akşam etüdlerinde de açık olurdu, ama o saatlerde, genelde, kütüphanede ders çalışır ya da sarı müsvedde defterindeki notlarımızı, temiz deftere aktarırdık. Encylopédie des Animaux, Encylopédie de l'Univers, Encylopédie des Plantes, Encylopédie de l'Afrique, Encylopédie des Reptiles ve benzeri kitaplar, çok ilgimizi çekerdi.
Beyoğlu'nun bize sunduğu bir olanak daha vardı. Zemin katta, yemekhanelere yakın bir bölümde, bugün öğretmen yemekhanesi olarak kullanılan bölümün sol tarafında, Okuma Odası oluşturulmuştu. Orada, bütün fransızca çizgi roman ciltleri bulunurdu. Şimdi, isimlerini hatırlamakta zorlandığım yüzlerce çizgi kahraman orada bizi beklerdi. Orada, onlarla birlikte vakit geçirmek çok büyük keyifti.

Bütün Dünya Yıllığı, 1974

 Bütün Dünya da, en sevdiğimiz yayınlardan biriydi. Şimdi olduğu gibi, yüzlerce yayın yoktu. Olan yayınların arasında, Bütün Dünya, hemen ayrıcalığını belli ediyordu. Bütün Dünya, mini bir ansiklopedi gibiydi. İçinde güncel konular olduğu gibi, seçme yazılar, kitap özetleri, dünya milletleri üstüne bilgiler, edebiyat ve sanat armağanları, ölçüler, insan vücudu ile ilgili bilgiler, fıkralar, güzel şiirler, dünya atasözleri, öyküler ve daha niceleri bulunurdu. Ayda bir yayınlanırdı. Okuması çok keyifliydi. Her bir konu, kısa olduğu için, bizi yormazdı. Arada kaçırdığımız sayılar olsa bile, yıl sonlarında, Bütün Dünya Yıllığı yayınlanırdı. Eksiklerimizi orada tamamlardık

Yeni şiirler, Varlık Yayınları, 1952

Varlık yayınlarının hakkını hiç bir zaman ödeyemeyiz. Varlık yayınlarının, her ne kadar kağıtları üçüncü hamurdan olsa da, hiç önemli değildi, içerikleri çok derindi. Küçük boyutlu oluşları, kolay taşınmalarını, yanımızdan hiç eksik olmamalarını sağlıyordu. Öyküler, romanlar, biyografiler, derlemeler, şiirler..... hepsi Varlık yayınlarında vardı. Kolay ulaşılabilirlerdi. Bugün bir çoğunun kütüphanelerinizde hala durmakta olduğuna eminim.

Yalnız öğretmenlerimiz değil, okulumuz, arkadaşlarımız, okulun hemen dışındaki sosyal ortam ve kitaplarımız, hep birlikte bizi yetiştirdi, hayata hazırladı. Biz, bugün biz isek, bunda bütün unsurların payı vardı.
Kitap, bizim arkadaşımızdı, sırdaşımızdı, öğretmenimizdi, armağanımızdı, dostumuzdu, hayallerimizdi, kıymetlimizdi, servetimizdi, zenginliğimizdi ! Biz, kitapsız olmazdık.
Kitap bizim her şeyimizdi !
* * * * * * * *
Bugün, çocukluğumuzdaki kitaplara bir göz attık. Okuduğumuz bütün kitaplara bakabildik mi ? Ne gezer ? Amacımız, zaten bir listeleme yapmak da değildi, sadece yaşamdan bir kesit sunmaktı. Daha La Fontaine'in Fables'larına bile değinmedik. Dostovievski'nin Karamazov Kardeşler'inin, Aziz Nesin'in Yaşar ne Yaşar ne Yaşamaz'ının yanına bile yaklaşamadık. Buna ne vaktimiz yeterdi, ne de kısacık bir mesajdaki yerimiz. Tom Miks, Asterix, Tenten hakkında hazırlanmış, uzun ve değerli antolojiler olduğunu biliyoruz. Biz, burada sizlerle yalnız biraz sohbet etmek istedik.
Kitapların, bizi derinden etkilediği inkar edilmez bir gerçekti. Hangimiz, Ömer Seyfettin'in Pembe İncili Kaftan öyküsündeki Muhsin Çelebi gibi davranmadık ki ? İşyerimizi dışarıda temsil ederken, cebimizden cömertçe paralar harcayıp, sonra onları harcırahta göstermenin ayıp olacağını düşünmedik mi ?