Unutulan meslekler: Yorgancı & Hallaç

Sizler de farkında mısınız? Günlük yaşamda kullandığımız bazı eşyalar, akıp giden zaman içerisinde ister istemez değişime uğruyor. «Yorgan» da bunlardan biri. Çocukluğumuzda, evimizde kullandığımız yorganların çoğu pamuktandı. Yünden olanlar da vardı. Bugünlerde, büyük marketlerde satılanların çoğu elyaftan.

 

Okula giderken önünden geçtiğim yorgancının duvarlarını boydan boya renkli yorganlar süslerdi. O görüntüler, hala gözlerimin önünde. Tablo gibi olurlardı.

 

Günümüzde yorgan dikenlerin, hallaç yayı ile pamuk dövenlerin olup olmadığını merak ediyoruz. Araştırmalarımız bizi Bursa'nın Mesken semtinde Yorgancı Cavit usta'nın dükkanına yönlendiriyor. Kapıyı tıklıyoruz.

 

Cavit Aktaş, 63 yaşında. 1950 yılında Üsküp'te (Makedonya'da) doğmuş. "1954'te Türkiye'ye geldik. Babam, rahmetli, 1910 doğumlu. Babam "memlekette" yorgancıydı. Türkiye'ye geldiğimizde 4-5 yaşlarındaydım. İlk okulu Demirtaş ilkokulunda okudum. Sonradan adı Demirtaşpaşa oldu. Babamın dükkanı mahallemizdeydi. Okuldan gelince dükkanda oynardım. Askerden geldikten sonra kendi dükkanımı açtım".

 

Kısa bir süre öncesine kadar Bursa Muhtelif Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Odası Başkan Yardımcısı'ymış. Görevini yeni yönetime devretmiş.

 

 

Cavit usta, bir yandan bizimle sohbet ediyor, bir yandan bağdaş kurduğu setinin üzerinde elindeki yorganı dikmeye devam ediyor: "Bursa'da 20-25 civarında yorgancı var. 40 yaşın üzerindekiler 10 taneyi geçmez. 60 yaşın üzerinde ise birkaç tane var" diyor ......

 

 

" ..... Sipariş üzerine yorgan yapıyorum. Şu anda piyasaya çıkan silikonlu yorganlar bizim mesleği öldürdü. Pamuk yorgan, yün yorgan arayan yok. Bunları ancak 50 yaşın üzerindekiler (canının kıymetini bilenler) yaptırıyor. Niye mi? Silikonlu yorganda yatan sabahleyin yorgun kalkar. Terleme yapar. Ter vücutta kurur. Kireçlenme yapar. Pamuk yorgan terletir ama teri emer.

 

Yazın pamuk, kışın yün yorgan kullanılır. Yastıklar da aynı şekilde. Ben yastık da yapıyorum. Pamuk'tan yapılan yastık, silikonlu yastığa oranla, biraz daha pahalıya çıkar".

 

 

Kulağımız Cavit ustada, gözlerimiz duvarda sergilenen yorganlarda. Hepsinin sanatsal bir güzelliği var.

 

 

Yorgan desenlerine daha yakından bakıyoruz. Modelleri nereden bulduğunu soruyoruz. "Genelde kendi kafamızdan model çıkartıyoruz. Modeline göre dikiş ücreti alıyoruz. Müşteri de model getirirse, o modeli de yapıyoruz. Biz hem yorgancılık, hem desinatörlük yapıyoruz".

 

 

Dükkanda boy boy, renk renk, çeşit çeşit yorgan var. "Çift kişilik yorgan için yazın 3 kilo ila 3 kilo 250 gram, kışın 3,5 kilo pamuk kullanıyoruz. Yorganların ölçüleri standarttır; 2 metre en, 2,25 m boy olur".

 

 

"Kumaşı imalatçılardan alıyoruz. Floş saten kullanıyoruz. Yorganı güzel gösteren floş saten, düşes satendir. Polyester saten sağlıklı değildir".

 

 

"Önemli olan, yorganı örttüğün zaman, pamuğun da, yünün de hava almasıdır". Bir yorganı ne kadar sürede diktiğini soruyoruz. "Bir günde dikilen yorgan var; bir haftada dikilen yorgan var. Sıklamasına göre (modeline göre) değişiyor. Örneğin, beyaz renkli, palmiye desenli yorgan 2-3 günde biten bir yorgan".

 

 

Cavit usta bize küçük boyutlu bir yorgan gösteriyor: "Bu, bir çocuk yorganı modeli. Ben çocuklara yün yorgan yapmıyorum. Ciğerlerine kıl kaçacak diye korkuyorum. Yalnız pamuk yorgan yapıyorum".

 

 

Cavit ustanın "Yorgan modelleri" kitabı da var. Bir sayfasını açıp gösteriyor: "Bu, tavus kuşu modeli. Söğüt dalına konmuş tavuslar tasvir ediliyor. Pamuk yorgan için uygun bir model. Kuşların başı ters yöne bakacak şekilde de yapılabilir. Tek yönlü kullanılır. Bu modelde, her renk kumaş kullanılabilir".

 

 

Bu meslekte hangi araçların, aletlerin kullanıldığını merak ediyoruz. Sıralıyor: "Dikiş makinası, pamuk tarama yayı, iğne, iplik, yorgan dövme sopası, yüksük, ...."

 

 

Sonra dikiş makinasının başına geçiyor: "Singer dikiş makinası 1965 yılından beri bende. Ben, elden aldım. 20-30 sene daha eski olabilir". Dikiş makinası saat gibi çalışıyor.

 

 

Yorganların içinde kullanılan malzeme birkaç çeşit. Dükkanın bir bölümü çuvallara ayrılmış. «Yün», özellikle kışlık yorganlarda kullanılıyor.

 

 

«İkinci kalite pamuk». Daha tıkız, daha ucuz.

 

 

«Birinci kalite pamuk». "Yorganlık pamuk kısa ve sert uçlu olur. Bir yorgan için 2 kilo 750 gram yetebilir".

 

 

Pamuğun yorgana konmadan önce hangi işlemden geçirildiğini soruyoruz. "Pamuğun dövülmesi gerekir" diye bilgi veriyor; duvarda asılı olan pamuk tarama yayını ve sopasını eline alıyor. "Eskiden yalnız bu yaylar vardı. Teknoloji ilerleyince makinalar çıktı".

 

 

Setin üzerine yaydığı pamuğu düzenli tokmak hareketleriyle dövmeye başlıyor. "Tak taka tak, tak taka tak, tak taka tak, ...". Ritmik sesler, bütün dükkanda yankılandıkça, pamuk kabarıyor, kabarıyor, kabarıyor. Küçük pamuk bulutları havada uçuşmaya başlıyor. "Eskiden evlerin avlusu vardı. İlkbaharda ya da sonbaharda sokaklarda gezen hallaçlar çağrılırdı. Avluya örtüler serilirdi. Birkaç ev birden pamuk yorganlarını getirirdi. Bir gün boyunca, pamuk yorganlar havalandırılırdı. Şimdi, modern evlerde böyle işler kalmadı".

 

 

Çalıştıkça yay gevşiyor. Arada bir Cavit usta soluklanıyor; yayı yeniden geriyor. İşine devam ediyor. "Tak taka tak, tak taka tak, tak taka tak, ..."

 

 

Pamuğu dövme (havalandırma) işi bittikten sonra, sıra onu yaymaya geliyor. "Pamuk taranınca, sopayla yorgan kumaşının üzerine yayıyoruz. Pamuğu yorganın içine koyduktan sonra da, en az 1,5 saat sopayla yorganı dövüyoruz. Pamuğun her tarafa eşit şekilde yayılmasını sağlıyoruz".

 

 

Cavit usta, eline üç alet alıp, biraz hüzünle, biraz gururla bize bilgi veriyor: "Sermayemiz 1 paket iğne, 1 yüksük, 1 sopa. Hepsi bu. Bir de el emeğimiz".

 

 

Bu yapılan işler, uzaktan bize kolay gibi gözüküyor; biz de denemek istiyoruz. Ayakkabılarımızı çıkartıp, setin üzerine çıkıyoruz. Sopa ile pamuğu yaymaya çalışıyoruz. Pamuklar bir türlü istediğimiz gibi yayılmıyor. Bir süre sonra pes ediyoruz.

 

 

Cavit ustaya, bizlere bir önerisi olup olmadığını soruyoruz. "Tavsiyem, sağlıklı yaşamak isteyen herkes evinde pamuk ya da yün yorgan ve yastık kullansın. Eski yorganları varsa, atmasınlar; ikiye katlayıp, şiltelerinin üzerine yaysınlar".

 

Cavit Aktaş'a bize zaman ayırdığı, bilgilendirdiği için çok teşekkür ediyoruz. Daha uzun yıllar sağlıklı ve huzurlu yaşamasını diliyoruz.

Unutulan meslekler: Çıkrıkçı (ahşap tornacı)

Modern dünyanın karmaşası içerisinde, bazı mesleklerin "varlıklarını" bile unuttuğumuzu farkediyoruz. Onları arayıp bulmak, ustaları ile tanışmak, sohbet etmek istiyoruz. "Çıkrıkcı" sözcüğünü en son ne zaman duymuştunuz? Lütfen yanıt vermeyin; "Çok uzun süre önce" diye söze başlamanızdan endişeleniyoruz.

 

 

Yolumuz bizi "Hünerlikol" atölyesine getiriyor. Dükkanın yalnız adı bile, tüm yapılan işlemleri özetlemeye yeterli: "Hünerlikol". Bu dükkanda, motorsuz tezgahlarda, el ile çalışılıyor.

 

 

Geleceğimizi haber verdiğimiz için Nihat Cengiz usta, bizi dükkanının kapısında, güler yüzüyle karşılıyor.

 

Çıkrıkçı Nihat usta, 73 yaşında; 1940 doğumlu. Yaşını hiç göstermiyor. Çok dinç. Bizi dükkanına buyur ediyor. Biz soruyoruz; o anlatıyor: "60 seneden beri, dolu dolu bu işi yapıyorum. 51 senelik esnaf hayatım var. Sülalemde çıkrıkçı yok. Kendim, çekirdekten yetiştim. Beni çok mesleğe verdiler. Hiçbirine ısınamadım. Hepsinden kaçtım".

 

 

Nihat ustanın sohbetine doyum olmuyor: "Babam beni Kayhan çarşısında Osman Şallak ustanın yanına verdi. Şallak, "donsuz gezen" demekmiş. Ustam, soyadını sonradan "Şarlak" yaptı. Şimdi, dükkanında oğlu çalışıyor. Osman usta rahmetli. O da çıkrıkçıydı.

 

İlk okuldan çıktım. 12 yaşlarında onun yanına girdim. Osman usta, ağaç tornacısı değildi. Dokuma fabrikalarına "devere makara" yapardı. Onda ustalık yoktu. Bana bir çekiç sapı yapmayı dahi öğretmedi. Biz iki çıraktık. Bir gün bizi kovdu. Arkadaşım muzipti. Beni kızdırdı. Yerden bir takoz parçası aldım; savurdum. Cam kırıldı. O sırada Deli Ayten de oradan geçiyordu. Cam kırılınca usta bizi kovdu.

 

Ben gururlu bir insanım. O dükkana bir daha gitmedim.

 

Çancılar caddesinde tornacılar vardı. Babam oraya götürdü. Kamil ustanın yanına verdi. Bana her şeyi Kamil usta öğretti. Kamil usta, akşam olunca lamba yakmazdı. Akşam ezanı okununca paydos ederdik. Sanatı orada öğrendim.

 

Askerden gelince kendi dükkanımı açtım".

 

 

Nihat usta, yaptığı her üründen bir nümuneyi dükkanında sergiliyor. Yeniden isteyen olursa, modellerini göstermek için olduğunu söylüyor. Bursa'da başka çıkrıkçı (ahşap tornacı) olup olmadığını soruyoruz. Bu konuda çok dertli: "Bugün Bursa'da başka kişiler de var ama hepsi harcıalem. Mesleği gereği gibi yapmıyorlar. Günlük yaşıyorlar. Oysa, ekmeğimizi bu meslekten yiyoruz".

 

 

Nihat usta, hem ürünlerini teker teker gösteriyor; hem anlatmaya devam ediyor: "Her yaptığımdan bir tane nümuneyi rafa koyarım. Benim müşterilerim sabittir. Kovsam gitmezler. Diğer dükkanlardan müşteriler de gelir".

 

 

Çıkrıkçılık mesleğindeki aletleri merak ediyorz. Yanıtlıyor: "Bütün aletlerim ilkel: ağaç torna, şerit bıçkı, matkap, el aletleri, ...." El aletleri panosunun çok düzgün yerleşmiş olduğu gözümüzden kaçmıyor.

 

 

"Iskarpelelerimin çoğunu kendim yapıyorum" diyor ve onları gururla gösteriyor.

 

 

Duvarda bir kalıp görüyoruz; ne olduğunu soruyoruz. "Köşe sehpası kalıbı. Bazen isteyen oluyor. Bazı müşteriler bana projeleriyle gelir; malzemeyi de bırakır gider. Onlarda sorun yok. Bazıları yalnız ister; ellerinde çizim olmaz. Onlarda zorlanırım. Bizim iş "hata" götürmez".

 

 

Duvardaki bir apliğin ışıkları "sarı-kırmızı" yanıyor. Dikkatle baktığımızı anlıyor. "Apliğin camları kristal. Bunlardan 1000 tane kadar sattım". Bu ziyaretimizden sonra, dünyanın her yerinden yeni siparişler alabileceğini söylüyoruz. Hafifçe gülümsüyor.

 

 

Atölyede iki adet ağaç torna var. Büyük olan 47 yıllık. Küçük tornayı daha sonra almış.

 

 

Büyük parçaları kesmek için, Nihat usta, zaman zaman "şerit bıçkı"nın başına geçiyor.

 

 

Küçük olan ağaç torna 30 yıllık. Orijinal ithal. Hepsinin kullanım yeri ayrı.

 

 

Tornalar elektrik motoru ile çalışıyor ama, ağaca şekil ıskarpeleler yardımıyla el ile veriliyor.

 

 

Duvarda bir fotoğraf var: "Bu fotoğraf çekildiğinde 25 yaşındaydım. Fotoğrafın solundayım. 22 yaşında dükkan açtım. Yanımda iki çırak vardı. Biri, sonradan tornacı çıktı. Diğeri meslekten ayrıldı".

 

 

Dedesi Sadık Güleç'in fotoğrafı, gazlı lambanın yanından bizlere bakıyor. Alta ise, babasının fotoğrafı iliştirilmiş.

 

 

Atölyenin bir de asma katı var. Orada asılı olan müzik aletleri ilgimizi çekiyor: "Yaylı tambur, ut, bağlama, cura bağlama, bağlama, davul,...." Nihat usta hepsini ustalıkla çalıyormuş.

 

 

"Sazla ve sözle Türk Halk Müziği icra ederim. Dört senelik sahne hayatım var". Rica ediyoruz. Bizi kırmıyor. Eline bir saz alıyor. Saz, 50 yaşında var. Uzun saplı. 80 yaşında olan saz da var. Hepsinin tarihi değeri var.

 

Nihat usta, mızrabının konuşturunca, birden notalar, ruhumuzun derinliklerinde yankılanıyor. Ah, bu mesajı size sesli olarak aktarabilmeyi o kadar çok isterdik ki! Hem onun, hem bizim, gözlerimiz dalıp gidiyor.

 

 

"Radyo, 50 senelik. Aşağıya indirmeye kıyamıyorum. Burada da tozdan koruyabilmek için üzerini örtüyorum. Zaman, zaman, radyonun tozunu alıyorum".

 

 

Radyo çalmaya başlıyor. Çok net bir sesi var. Blaupunkt marka. Londra, Bremen, Toulouse, Monte Carlo, Belgrad, Leipzig, Paris, Vatikan, ..... ve daha birçok şehir kayıtlı.

 

 

"50'ye yakın taş plağım var. 78 devirli. Onları orijinal zarflarında saklıyorum. Gerçekten ama gerçekten, değerini bilen biri çıkarsa, vermek isterim". Taş plakları parmaklarının ucu ile, nazikçe tutuyor. Birkaçına göz atıyoruz.

 

Portesi duvarda asılı olan Atatürk, bu Türk sanatçısıyla gurur duyuyor olmalı.

 

 

Neye yarar - Tango. Müzik: Fehmi Ege. Sanatçı: Celal İnce. Erkek sesi. 78 devir. Gramofon Türk Limitet Şirketi Mamulatı.

 

 

Zeki Müren. Süper Stereo. Keman taksimi, Niçin a sevdiğim, Yadeller aldı beni, Unutmam seni, Ayağında kundura, Esmerim. Her hakkı mahfuzdur. Kopyası yasaktır. Kasede çekilemez.

 

 

Sahibin sesi. Kadın nedir (Niyazi bey). Karındaş Mahmut bey. Erkek sesi, keman, piyano.

 

Plaklar, bizi bizden alıp eskilere, hatta bilemediğimiz kadar eskilere götürüyor. Karındaş Mahmet beyi sanatını icra ederken düşlüyoruz.

 

 

Dakikalar dakikaları, sohbetler sohbetleri kovalıyor. Nihat ustanın sohbetine doyamıyoruz. Yalnız ustalık yönünü değil, sanatçı yönünü de tanımış olmaktan büyük gurur duyuyoruz.

 

Bizi kabul ettiği için çok teşekkür ediyoruz. Daha uzun yıllar sağlıklı ve huzurlu yaşamasını diliyoruz.

Ustaların lezzetleri: Pideli köfte

Bursa'nın, pideli, domates soslu, yoğurtlu döner kebabı (İskender kebabı) kadar «Pideli köftesi» de meşhurdur. Bu tadın kaynağını, tarihini, nasıl yapıldığını, özelliklerini öğrenmek istiyoruz. Kayhan çarşısındaki "Dedenin Yeri" Pideli Köfte Salonu'nun yolunu tutuyoruz.

 

    

"Cem Kebap Pideli Köfte Salonu" 1931'de hizmet vermeye başlamış. Dükkanı Erman usta işletiyor. 25 yıldır bu işte çalışıyor.

 

 

Dedesi, pideli köfte yapımına Kapalıçarşı'da başlamış. Sonradan Kayhan çarşısına gelmişler.

 

 

Erman ustanın dedesi Sait usta sağ; 86 yaşında. Evde oturuyor. Dükkana gelemiyor.

 

 

1931 yılında Sait beye verilmiş olan "İcrayı Ticaret ve san'ate mahsus ruhsat ve unvan teskeresi" duvarda asılı. İlk ruhsatlardan biri.

 

 

Babası İsmet Dinçer'e Bursa Lokantacılar Köfteciler Kebapçılar ve Benzerleri Odası'ndan verilmiş "Onur Belgesi", dedesinin ruhsatına eşlik ediyor.

 

 

Pideli köfte, İskender kebaba çok benziyor. Tek farkı, döner yerine köfte kullanılması. Köftenin özelliğini soruyoruz. "Dedemin meslek sırrı" diyor. Hazırlandıktan sonra, bir gün dinlendiriliyormuş.

 

 

Erman ustadan izin istiyoruz; pideli köfte hazırlamak üzere, onun denetiminde, tezgahın başına geçiyoruz; önlüğü giyiyoruz. İşe, pideleri, ızgarada ısıtarak başlıyoruz. Pideler, özel sipariş olarak, dışarıdan geliyor.

 

 

Ocakta, ateşimiz harlı değil; köfteleri kor ateşinde pişiriyoruz. Ne zaman çevireceğimiz konusunda Erman usta bizlere yardımcı oluyor.

 

 

Bir yanda pidelerin üzerine dökeceğimiz tereyağını eritmeye başlıyoruz. Bu işlemin "püf noktası", tereyağın köpürmesi. Bunun için, arada bir tereyağını kaşıkla karıştırıyoruz.

 

Köfteler pişmeye yakın, sıra tabakları hazırlamaya geliyor. Pideleri küçük lokmalar halinde kesiyoruz; yanında domates ile biber olmazsa olmaz. İsteğe göre yoğurt ekliyoruz.

 

 

Köfteler, şimdi tam kıvamında! Soğutmadan onları tabaklara alıyoruz; pidelerin üzerine özenle diziyoruz.

 

 

Domates sosumuz, ocağın bir kenarında. Sos, kesinlikle çok koyu olmamalı. Pideleri ıslatmaya başlıyoruz. Fazla sos, köftelerin lezzetini gölgeleyebilir.

 

 

Cızırtılar çıkararak tereyağımızı da ekledikten sonra, «Kayhan usulu pideli köfte»lerimiz servise hazır! Köftenin, domates sosunun, tereyağın kokusu, iştahımızı iyice körüklüyor. Tabağın görünümü ise yağlı boya tablo gibi. Afiyet olsun.

 

 

Daha girmeden dükkanın kapısında yazıyordu: "Turşu ve tatlı ikramımız". Turşu çeşitleri, tam bir görsel şölen oluşturuyor. Tatlı ise, dillere destan Kemalpaşa tatlısı.

 

Erman ustaya çok teşekkür ediyoruz. Bugün, hem pideli köftenin tarihçesini dinledik; hem yapmasını öğrendik; hem de afiyetle yedik.

 

Ne diyelim, darısı sizlerin başına!