Karadeniz günlüğü - 2009'da yeniden

Yemyeşil bir bitki örtüsü, coşkulu akarsular, gri bir gökyüzü, sisli ve yağışlı bir hava, çırpıntılı bir deniz; işte Karadeniz !

Ülkemiz çok güzel ! Her yöresi, her bölgesi çok güzel !

Oysa biz, neredeyse tüm yaşantımız boyunca, en küçük bir tatil fırsatı bulduğumuzda, deniz-kum-güneş üçlüsüne koşmuş, kendimizi Ege ve Akdeniz sahillerine atmıştık. Karadeniz'i görmezlikten gelmiştik. Geçen yıl, geç de olsa, bunun farkına varmış, çok keyifli bir Karadeniz gezisi yapmıştık. Bir gezi, Karadeniz'e yeter miydi ? Yetmezdi ! Karadeniz bir geziyle biter miydi ? Bitmezdi !

Karadenizli cocuklar, Aleyna ve arkadasları ile birlikte (Hamsiköy)

Her dağına tırmanmalıydık.
Her yaylasını görmeliydik.
Her sokağını gezmeliydik.
Her tarlasında çalışmalıydık.
Her yapısını incelemeliydik.
Her lezzetini tatmalıydık.
Her insanıyla tanışmalıydık.

Bu düşünceler içerisinde, Temmuz'un ortasında, yeniden yollara çıkıyoruz. Belgesel tadında film çekmek, poster görünümünde fotoğraf kadrajlamak istiyoruz. Geçen yılın gezisinde yediyüzün üzerinde fotoğraf çekmiştik. Bu yıl ise, ağırlıklı olarak film çekmek istiyoruz. Fotoğraf makinasını da elimizden bırakmayı düşünmüyoruz. Asağıda bu geziden kısa notlar bulacaksınız. Geçen yılın anlatımını tekrar etmemek için yalnız Karadeniz'in kültürünü tamamlayıcı, zenginleştirici bölümleri yazımıza alıyoruz.

Sahilde tekneler

Karadeniz deyince, aklımıza ilk olarak hamsi geliyor. Biz de bu gezide hamsi ve hamsi ürünlerini yemeyi düşünüyorduk. Ağustos sonuna kadar balık avı yasağı varmış. Geçtiğimiz her yerde, büyük, küçük, bütün tekneler, koylarda, limanlarda bağlı duruyor. Açıklarda bir tane olsun tekne göremiyoruz. Yasalara son derece saygılılar. Balık mevsiminde de zaman, zaman, büyük tekneler Ege'ye ve Akdeniz'e inmek zorunda kalıyorlarmış. Karadeniz'de balık azalmış.

Tortum şelalesi

Erzurum'dan Artvin'e doğru yola çıkıyoruz. Daha önce Artvin'i görmemiştik. Çok merak ediyoruz. Yolumuzun üzerinde Tortum şelalesi ile karşılaşıyoruz. Çok güzel bir manzarası var. Biraz soluklanıyoruz.

Cennetten bir köşe

Karadeniz'in her köşesi çok güzel. Geçtiğimiz yerlerde, doyumsuz manzaralar görüyoruz. Her birinde kısa bir mola veriyoruz. Demli bir çay içiyoruz. Temiz havayı derin, derin içimize çekiyoruz. Depolamak istiyoruz.

Tortum baraj gölü

Erzurum - Artvin arasındaki yol bizi çok etkiliyor. Adeta dünyanın oluşumunu yeniden yaşıyoruz. Dağlar katman, katman. İnanılmaz şekilleri var. Kuzeyde Kaçkar dağları dimdik duruyor. Güneyden İran platformu, Kaçkarlara doğru hareketli. Baskı yapıyor. Böyle olunca da, kırılmalar, dikleşmeler meydana geliyor. Bu etkiyle, Kaçkar dağlarının her yıl 1 mm yükseldiği söyleniyor. Film kameramızı durmadan çalıştırıyoruz. Her köşeyi kaydediyoruz. Bu manzaraları kaçırmak istemiyoruz. Fotoğraf makinamız, biraz geri planda kalıyor. Onu, Tortum barajında hatırlıyoruz.

Su kavuşumu

Erzurum'dan Artvin'e geçerken, ilginç bir doğa olayına tanık oluyoruz: "Su kavuşumu". Sağdan gelen Tortum akarsuyu ile soldan gelen Çoruh nehri birleşiyor. Yağan yağmurlardan sularının rengi sarıya çalıyor. Çamurlu. Arada büyük dal ve kütükler taşıyorlar. Birleşen iki akarsuyun rengi biraz sonra teke dönüşüyor. Nehirlerle denize taşınan odunlar, sahillerde bekleyen Karadenizliler tarafından toplanıyor. Yığınlar oluşuyor. Kurutulup, kışlık yakıta destek olacaklar.

Artvin virajları ve Yusufeli barajı inşaatı

Artvin'e gelirken, Yusufeli barajı inşaatı ile karşılaşıyoruz. Yusufeli barajı altında kalacak bütün yerleşim yerleri boşaltılmış. Bu, bize biraz hüzün veriyor. Terkedilmişlikleri cok acı. Solda Kaçkar dağları, sağda Şavşat dağları var. Aralarındaki vadiden ilerliyoruz. Artvin bir yamaç üzerinde. Zigzaglar çizerek iniyor, zigzaglar çizerek yükseliyor, Artvin'e geliyoruz. Artvin'de hiç trafik ışığı yok. Okur, yazar oranının en yüksek olduğu illerimizden biri. Erzurum'un aksine, şehir merkezinde modern görünümlü kızlarla karşılaşıyoruz. Erzurum'da gözleri bile kapalı insan görmüştük. Yol kenarındaki bir ilan bizi gülümsetiyor: "En doğal karpuzi biz üretiyoruh".

Artvin'den Hopa'ya giderken (22 km kala) Cankurtaran geçidinden geçiyoruz. Kazım Koyuncu'nun ezgileri kulaklarımızda. Yağmur ve sis, yol boyu bizlere eşlik ediyor. Temmuz ortasındayız. Aracımızın ısı göstergesi yirmileri gösteriyor.

Artvin, Rize, Trabzon yol ayırımı

Trabzon'dan Rize'ye doğru ilerliyoruz. Rize'de, dört katlı bir cami görüyoruz. Yamaçtan yararlanmak için çok katlı yapmışlar.

Rize ile Trabzon illeri arasında çekişme var. Trabzonspor ile Çaykursporun bir maçı olduğunda, Trabzon'dan Rize'ye bir konvoy geliyor. Önde oyuncuların otobüsü; sonra taraftarların araçları; arka sırada ise Trabzonlu köfteciler, ayrancılar, seyyar satıcılar. Para Rize'ye gitmesin diye böyle yapılıyor. Çaykurspor da Trabzon'da oynayacaksa, bu sefer, Rizeliler benzer konvoy oluşturuyor.

İkinci çay sürgünü kesiminde

Çayeli'ndeyiz. Tam yerindeyiz. İkinci sürgün kesimi başlamış bile. Çorbada bizim de tuzumuz bulunsun diyoruz; çay üretimine katkıda bulunmak istiyoruz. Önce, çalışanlardan izin alıyoruz; sonra tarlaya dalıyoruz. Bütün gece yağan yağmurun etkisiyle çay bitkisi ıslak. Belimize kadar çay bitkisinin içine giriyoruz. Pantalonumuz, çoraplarımız, ayakkabılarımız sırılsıklam oluyor. Sonradan farkediyoruz; çalışan kadınlar bellerine kadar muşamba pantalon ve çizme giymişler. Biz, yazlık kıyafetleyiz. "Olsun" diyoruz; ıslaklığımıza aldırmıyoruz. Nasıl kesildiğini soruyoruz. İkibuçuk yaprak kesmeliymişiz. Olur diyoruz. Birkaç makas da biz sallıyoruz. Kestiğimiz yapraklar, kenardaki yığınların arasında kaybolup gidiyor. Artık kimin bardağına denk gelirse, afiyetle içsin diyoruz. Biraz çalıştıktan sonra, teşekkür edip, oradan ayrılıyoruz.

Mustafa Karal ve kolot peynirleri ile birlikte

Çayeli çarşısında, zahireci ve toptancı Mustafa Karal'ın dükkanından içeri dalıyoruz. Tanışıyoruz. Yöresel lezzetleri soruyoruz. Bize kolot peynirini gösteriyor. İsmini ilk defa duysak bile, peynir bize tanıdık geliyor. Taze kaşar peynirine benziyor. Tam yağlı. Ne fark olduğunu soruyoruz. "Çok fark var" diyor. Kolot peyniri, yayla çiçekleri ile beslenen ineklerin sütünden yapılıyormuş. Yayla çiçeklerinin aroması (rayihası) süte, oradan da peynire geçiyormuş. Sahildeki ineklerin sütlerinden kolot peyniri olmazmış. "Biz bir hafta daha yollardayız. Bu peynir, Bursa'ya kadar dayanır mı?" diye soruyoruz. "Bilemem ki, hiç peynirle birlikte bir hafta yolculuk yapmadım" diye yanıt veriyor. Dükkandan, tadımlık kolot peyniri, kışlık ince kabuklu İspir fasulyesi, ilaçlik 1 kilo kestane balı, 2 kiloluk yaban mersini (myrtille) reçeli alarak çıkıyoruz. Toptancıda, kestane balının kilosu 40 lira, Ayder yaylasında 80 lira. Her sabah iki çay kaşığı, her akşam 1 çay kaşığı alınıyor. Ağızda eritiliyor. Boğazda bekletiliyor. Kana karışması için en az 1 saat kahvaltı edilmiyor; bir şey yenmiyor. Birçok hastalığa iyi geliyor. Aynı parmak, aynı metal kaşık, bala iki defa batırılmıyor. Yoksa, bal hemen bozuluyor.

Fırtına vadisi

Fırtına vadisine doğru hareket ediyoruz. Kaçkarlara doğru ilerliyoruz. Burada 1816 adet endemik bitki var. Bu bölgede, metrekareye yılda en az iki ton yağmur düşüyor.

Önce, Çamlihemşin'den geçiyoruz. Çamlıhemşin'in iki girişi var. Bir taraftan girerken tabelada nüfusu 2400, diğer taraftan girerken 2300 yazıyor. Aradaki yüz kişiye ne olduğunu merak ediyoruz.

Uzungöl

Ayder ve Uzungöl tam yayla değil. Bir çeşit toplama ve toplanma bölgesi. Asıl yaylalar, orman üst sınırından, 1600 metrelerden sonra başlıyor. Uzungöl'de, hem film kameramıza, hem fotoğraf makinamıza çok iş düşüyor.

Ayder yaylası

Yayla kültürü

Karadenizlililerin yazın yaylaya çıkmalarının altında üç ana neden yatıyor.

Bunlardan birincisi hayvancılık. Sahilde ve sahile yakın yerlerde nem var. Nemli ortamlarda böcekler çok oluyor. Böcekler hayvanları rahatsız ediyor. Hayvanlar strese giriyor. Verimleri düşüyor. Yaylalara çıkınca, hayvanlarin stresleri düşüyor.

Yaylada hayvanlar doğal besleniyor. Çoban, ineğin peşinde dolaşmıyor. İnek, kendi gidiyor, kendi geliyor. Yaylalarda keçi formatlı hayvanlar oluyor. Yamaçlarda topraklar, oldukça az. Hayvanlar, yamaçlarda düşmeden dolaşacak yapıda oluyor.

Boğalar da yaylaya çıkıyor. Boğalarda liderlik içgüdüsü var. Yaylaya çıkmadan önce, boğa güreşleri yapılıyor. Bu güreşlerde boğalar insanlarla değil, boğalarla güreşiyor. Boğa güreşlerinde, boğalar telef olmadan, birbirlerinden ayrılıyor. Böylece yaylaya çıkmadan önce, lider belirleniyor. Anlaşma sağlanıyor. Yaylalarda, boğalar arasında sürtüşme olmuyor.

İkinci neden sosyal amaçlı. Temmuz ve Ağustos'ta, yaylalarda şenlikler yapılıyor. Karadenizliler, çalışmak için başka şehirlere, hatta başka ülkelere gidiyorlar. Şenliklerde herkes toplanıyor. İnsanlar, mahalleler, köyler şenliklerde buluşuyor. Hasret gideriliyor. Toplanılıyor. Sosyalleşiliyor. Bu eğlenceler sırasında Temel'ler, Fadime'leri beğeniyor.

Üçüncü neden sağlık. Yükseklerde oksijen azalıyor. Vücut alyuvarları çoğaltıyor. Vücutta normalden daha fazla oksijen dolaşıyor. Yaylalarda, yirmi günde, bir insanın kanı tamamen yenilenebiliyor. Bu nedenle, sporcular, yükseklerde kamp yapıyor.

Fırtına vadisi

Atmaca kültürü

Yaylalarda, ormanın kralı atmaca ! Karadenizli için, evinde atmaca bulundurmak bir onur meselesi. Atmaca yakalamak için, ilginç bir yol geliştirmişler. Toprak altında yuva yapan danaburnunun yuvasına sabunlu su döküyorlar. Danaburnu yuvadan çıkınca yakalıyorlar. At kılı ile bağlıyorlar. Danaburnu ile Çeçen kuşunu yemliyorlar. Çeçen kuşunu, atmacanın olduğu yerde çırpındırıyorlar. Böylece atmacayı yakalıyorlar. Evcilleştiriyorlar. Atmacanın dişisini tutmuyorlar. Yasak.

Gelin Hamdiye bacı - duvarda kuymak sahanları (Ayder yaylası)

Ayder yaylasında, Hamdiye bacı ile tanışıyoruz. Bütün Karadenizliler gibi, Hamdiye bacı da çok çalışkan. Bir yandan bizimle sohbet ediyor, bir yanda da yöresel yemekler yapmaya devam ediyor. Kara lahana dolması sarıyor; kuymak sahanlarını dizeliyor. Sıra, mısır helvasını yapmaya gelince, eniştesi Mustafa'dan yardım istiyor.

Mısır helvası kazanı başında Mustafa ile birlikte (Ayder yaylası)

Mustafa 50 yaşlarında. Bugüne kadar güneşi yazın bir, iki sefer görmüş. Güneşi görmek için buralara kışın gelmek gerekirmiş. Kışın ya kar yağar, ya güneş çıkarmış. Yazın güneş olmazmış. Karadeniz'de zaman, zaman güneş duasına çıkılıyor. Oysa, her yerde yağmur duasına çıkılıyor.

Mısır helvasını yapmak için, büyükçe bir kazan, gürül, gürül yanan kuzinenin üzerine konuyor. İçerisine 1 kilo kadar tereyağ konuyor. Tereyağ eritiliyor. Hafif kavruluyor. Suyu buharlaştırılyor. İki kilo kadar mısır unu dökülüyor. Yarım saat kadar tahta kaşıkla karıştırılyor. Dibini tutmaması lazım. İşin bu kısmı gerçekten zor. Hem de kuzinenin karşısında. Mısırın rengi pembeleşecek, başka bir deyimle kahverengiye dönecek. Ayrı bir kapta şerbet hazırlanıyor. Şerbet de kuzinenin üzerinde. Sıcak. İçinde, su, tereyağ, bal ve şeker var. Mısır ununun rengi dönüşünce, şerbet, kazanın içine dökülüp iyice karıştırılıyor. 15 dakika kadar demlenmesi beklenip, tabaklara alınıyor. İstenirse, çatalla, üzerine süs yapılıyor.

Mısır unuyla yapılan başka bir tarif: süt + mısır unu + peynir. Kaynayan sütün içerisine mısır unu ve peynir konuyor.

Termon (tatlı): kokulu yöresel üzüm suyu + barbunya fasulyesi peltesi ile karıştırılıyor. Pelte benzeri bir tatlı elde ediliyor.

Mısır unuyla yapılan başka bir tarif: mısır unu kavruluyor. Su ile karıştırılıyor. Hamur gibi yapılıyor. Ortası yumruk ile açılıyor. Tereyağ konup kapatılıyor.

Yük taşımaya yarayan teleferik

Karadeniz'de, düz arazinin azlığı, dağınık yerleşimin başlıca nedeni. Sürekli yağan yağmurlar, coşkulu akarsulara dönüşüyor. Yüksek yamaçlarda ya da köprülerin olmadığı yerlerde, basit teleferikler, Karadenizlilerin mücadeleci ve yaratıcı gücünü gösteriyor.

Ayder'de, yayla evleri

Karadeniz evleri

Karadeniz'de yayla evlerini genelde eski ustalar yapıyor. Binaları yaparken çizmek gerekmiyor. Binalar, arazinin şekline uyduruluyor. Mal sahiplerinin isteği önemli. Bazısı büyük, bazısı küçük istiyor. Bir tahta bina, birbuçuk, iki ayda tamamlanıyor.

Bina yapım tekniğinde "gözdere" kullanılıyor. Yatay ve dikey tahtaların arası taş ve çamur karışımı ile dolduruluyor. Daha varlıklı olanlar, gözleri kesme taş ile dolduruyor. "Taş" gücü ve zenginliği simgeliyor.

Serenderlerde sürekli hava akımı var

Doğu Karadeniz'de, evlerin ayrılmaz parçalarından biri de "Serender"ler. Serin yer anlamına geliyor. Serenderler, bir cins ambar ya da kiler. Izgaralar aracılığı ile sürekli hava akımı sağlanıyor. Geçme tahtalardan yapılıyor. Evler ve serenderler, soluk alıp, veriyor. İçindekiler bozulmuyor, çürümüyor.

Tahtalar çapraz olursa, "muskalı ev" deniyor. Şekiller muskaya benziyor. Bunlarda da boşluklar, taş ve çamurla dolduruluyor.

Evler, geçme tahtalardan yapılıyor

Evlerin camları, demir parmaklıklar ile korunacaksa, acil çıkışlar için, bir pencere demirsiz olarak bırakılıyor. Yangın olursa, oradan kaçıp, kurtulmak isteniyor.

Bir zamanlar, Alirıza usta, evine kat eklemek istemiş. Bakmış, ikinci katı yapmak pek zor, ek katı zemine yapmış. Bütün köy ahalisi toplanmış, merakla seyretmiş. Alirıza usta, sonra, eski evi askılarla kaldırarak yeni yaptığı ek katın üzerine oturtmuş. Ev, üzerinden 50 yıl geçtiği halde hala ayakta.

Sürmene'de "Bağdadi tekniği" var. Birkaç şeyi birbirine geçirerek yapılan bağlama tekniğine "Bağdadi tekniği" deniyor. Bu teknik, evlere ses ve ısı izolasyonu sağlıyor. Evler sürekli nefes alıyor.

Günümüzde, eskiyen "hartema"ların (damların) yerini saç kaplamalar almış.

Evlerde saçaklar, mümkun olduğunca geniş yapılıyor. Yağmurdan korunuluyor. Bazı ustalar, evi havalandırmak için, saçak altını kaplamıyor. Bazıları aerodinamiğe dikkat ederek kaplıyor.

Evlerde, ocaklar çok önemli. Topluca yemek yenen, eğlenilen, sohbet edilen yerler. Ocaklar, mümkün olduğunca söndürülmüyor. Onlar, ortak yaşam alanları.

1940 yılında, bir mal sahibi, Mustafa ustadan, geniş pencereli bir ev yapmasını istemiş. Mustafa usta, tarzının dışındaki bu evi yapmayi reddetmiş. Mal sahibi çok ısrar etmiş. Böylece, Rize'nin ilk geniş pencereli evi doğmuş.

Eski ustalar, beton eve girmeyi reddediyor. "Bu evlere ancak doktor girer" diyorlar.

Sultan hanım (83) ile birlikte (Safranbolu)

Safranbolu'da Sultan hanımla tanışıyoruz. Elini öpüyoruz. Sohbet ediyoruz. Sultan hanım 83 yaşında. Evinde biraz üşümüş. Isınmak için, güneşe çıkmış; kaldırımda oturmuş. Eşini soruyoruz. Hastaymış. Bakıma muhtaçmış. Dereden, tepeden laflıyoruz. Çok hoşuna gidiyor. Epeydir, böyle derdini soran olmamış. Yüzümüzü sıvazlıyor. Hayır duasını alıyoruz. Sağlıklı günler dileyip, ayrılıyoruz.

Baharatlı yaprak sarma

Safranbolu'da karnımız acıkıyor. Yaprak sarma ısmarlıyoruz. Bu dolma, bildiğimiz dolmadan biraz farklı. İçinde baharatların her cinsi var: kimyon, kırmızı biber, dereotu, maydanoz, kuru nane ... aklımızda kalanlardan. Çok nefis. Özellikle kimyon ayrı bir tat vermiş. Bir tabak bize yetmiyor; yeniden söylüyoruz.

Ilgaz daglarında bir dinlenme yeri

Ilgaz dağlarına çıkıyoruz. Yemyeşil bir çam ormanı. Bütün ağaçlar, birbirine benziyor. Kurşun kalemler gibi. Bir dinlenme yerindeki banklara oturuyoruz. Güneşin batışını içimize sindiriyoruz. Yalnız o kadar mı ? ..........

.......... kelebeklerin dansını seyrediyoruz ..........

.......... bol, bol yürüyüş yapıyoruz; derin, derin nefes alıyoruz !

Her güzel şey gibi, gezimiz bitiyor ama, gönlümuz bir kere daha, Karadeniz'de kalıyor. Dağlara, bayırlara, yaylalara, atmacalara, tekrar geleceğimize söz veriyoruz.

Ülkemiz çok güzel ! Her yöresi, her bölgesi çok güzel !